Zarządzanie jakością w obszarze kształcenia - Informacje o prawach autorskich

Informacje w zakresie przygotowywania i udostępniania studentom
materiałów dydaktycznych tworzonych przez pracowników Uniwersytetu Medycznego
im. Piastów Śląskich we Wrocławiu na potrzeby zajęć prowadzonych stacjonarnie
oraz z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość.
Opracował Mecenas Krzysztof Załucki

Wiele materiałów, które mogą okazać się niezbędne (lub uatrakcyjniać) proces edukacyjny prowadzony stacjonarnie oraz online (np. teksty literackie i użytkowe, fotografie, „screeny" stron internetowych, ćwiczenia, programy komputerowe), jest pod ochroną prawa autorskiego.  

Podlega jej bowiem każdy przejaw ludzkiej twórczości o indywidualnym charakterze (art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1062 z późn. zm.; dalej jako ustawa). 

Analiza orzecznictwa sądowego prowadzi do wniosku, że do spełnienia powyższych wymagań potrzeba niewiele (za przedmiot ochrony uznano m.in. zestawy testów egzaminacyjnych, instrukcje obsługi albo pakiety ubezpieczeniowe). 

Można więc ostrożnie zakładać, że każdy cudzy materiał wykorzystywany w kształceniu stacjonarnym oraz e-learningu podlega ochronie prawa autorskiego.

Prawo autorskie i prawa pokrewne mają charakter monopolu twórcy (artysty, wykonawcy, producenta fonogramu czy wideogramu etc.) na korzystanie z utworu (oraz przedmiotu praw pokrewnych).  W zasadzie więc należy uzyskiwać zgodę (licencję) podmiotu praw autorskich czy pokrewnych na korzystanie z materiału będącego utworem lub przedmiotem praw pokrewnych (fonogramem, wideogramem, audycją telewizyjną).
 

Od tej zasady są jednak wyjątki. Z części utworów, które istnieją w domenie publicznej ze względu na wygaśnięcie autorskich praw majątkowych, można korzystać w szerokim zakresie, pamiętając o należytym oznaczeniu ich autorstwa. Ponadto szczególnie istotne i popularne są licencje Creative Commons. Utwory udostępniane na tych licencjach mogą być wykorzystywane przez nauczycieli i studentów pod warunkiem podania źródła i wskazania autora (CC BY). Pamiętać jednak należy, że korzystanie z utworów udostępnianych na licencjach CC może podlegać pewnym obostrzeniom, np. zakazane może być korzystanie w celach zarobkowych, gdy udostępniający wybrał licencję według wzoru CC NC (non-commercial).

Zasadnicze znaczenie mają jednak regulacje ustawowe, upoważniające do określonej eksploatacji utworów bez zgody uprawnionego: tzw. dozwolony użytek chronionych utworów. W prawie unijnym oraz polskim istnieją szczególne przepisy dla szkół (też dotyczące e-learningu), które mogą być wykorzystywane przez uczelnie i studentów.  

W aktualnym stanie prawnym w Polsce istnieją trzy postacie dozwolonego użytku i są związane z działalnością edukacyjną. Artykuł 27 ust. 1 ustawy umożliwia instytucjom oświatowym i uczelniom korzystanie z rozpowszechnionych utworów w oryginale i tłumaczenie treści przekazywanych w celach dydaktycznych oraz zwielokrotnianie w tym celu drobnych utworów lub fragmentów większych dzieł. Artykuł 27¹ pozwala na umieszczenie w celach dydaktycznych drobnych utworów lub fragmentów większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach. Artykuł 29 zaś wskazuje nauczanie jako jeden z celów uzasadniających skorzystanie z dozwolonego cytatu.

Podmiotem upoważnienia z art. 27 ustawy jest instytucja oświatowa (szkoła podstawowa, średnia, uczelnia wyższa etc.), a nie każda osoba prowadząca działalność edukacyjną. Rodzi to pytanie o sytuację nauczyciela prowadzącego zajęcia w trybie online. Należy uznać, że w tym przypadku dla możliwości skorzystania z dozwolonego użytku konieczne będzie spełnienie następujących warunków:  

1. prowadzący zajęcia jest pracownikiem instytucji oświatowej (nie jest jednak pewne, czy może być to osoba związana z taką instytucją umową cywilnoprawną);
2. zajęcia prowadzone są na platformie należącej do instytucji oświatowej zatrudniającej prowadzącego (wątpliwa może w tym kontekście być możliwość skorzystania z dozwolonego użytku w prowadzeniu zajęć za pośrednictwem ogólnodostępnych serwisów społecznościowych, takich jak Facebook); 
3. krąg osób uczestniczących w kursie online, podczas którego udostępniane są utwory na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy, musi być ograniczony do osób uczących się i nauczających w danej instytucji i przez nią zidentyfikowanych (rygor narzucony wprost treścią art. 27 ust. 2 ustawy). 

To ostatnie wymaganie dodatkowo stawia pod znakiem zapytania możliwość powiązania dozwolonego użytku z aktywnością w sieciach społecznościowych, zwłaszcza kiedy regulamin serwisu zakłada, że korzystający udziela administratorowi licencji na korzystanie z udostępnianych materiałów (takie rozwiązanie zawiera np. regulamin Facebooka i YouTube), a nauczyciel, ani nawet instytucja oświatowa nie są do tego upoważnieni.

Tam, gdzie utwory są udostępniane na potrzeby procesu dydaktycznego prowadzonego wyłącznie dla zamkniętej grupy studentów (grupy ćwiczeniowej), można powołać się na przepisy o dozwolonym użytku. Unikać należy działań, które umożliwiałyby dostęp do tych utworów osobom „postronnym". 

Ponadto, funkcją udostępnienia chronionego utworu uczestnikom kursu online/e-learningowego (podobnie jak zajęć tradycyjnych) może być wyłącznie ilustracja treści przekazywanych na tym kursie w celach dydaktycznych. Stawia to poza dozwolonym użytkiem udostępnianie materiałów, które nie realizują wprost celu dydaktycznego, a jedynie np. umilają uczestnikom udział w kursie (dobrym przykładem może być uzupełnienie prezentacji wizualnej podkładem muzycznym).

 Może się też pojawić wątpliwość co do korzystania z ćwiczeń (np. opublikowanych zbiorów ćwiczeń). W tym przypadku jednak ze względu na ścisły związek tego rodzaju materiałów z realizacją celu dydaktycznego ich udostępnianie uczestnikom powinno być objęte dozwolonym użytkiem.

Nauczyciel może podczas lekcji prowadzonej z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, w prezentacji, podczas ustnej wypowiedzi zacytować cudzy utwór (zarówno literacki, muzyczny, jak i np. audiowizualny), w celu wyjaśnienia omawianego zagadnienia, czy podczas dokonywania analizy krytycznej utworu (art. 29 ustawy). Musi przy tym odpowiednio oznaczyć – wyodrębnić cytowany utwór. Cytowanie może odbywać się poprzez hyperlink (wyrok TS UE z 29 lipca 2019 r. w sprawie C516/17), przy czym dozwolone jest linkowanie do treści udostępnionej legalnie.

Podkreślić trzeba, że podejmowane działania muszą uwzględniać interesy: a) autora, b) wydawcy (który jest niezbędnym ogniwem pomiędzy autorem a odbiorcami, dba o wynagrodzenie dla autorów),  c) instytucji oświatowej, uniwersytetów oraz nauczycieli, wykładowców (którzy kształcą przyszłych twórców) i d) studentów, którzy dzisiaj są głównie użytkownikami treści chronionych prawem autorskim, ale jutro już sami będą te treści tworzyć, a część z nich będzie chciała utrzymywać się z tego. 

Trzeba mieć na względzie, że w przepisach o dozwolonym użytku znajdują się też ogólne zasady odnoszące się do wszystkich postaci korzystania z utworów objętych tzw. licencjami ustawowymi. Zasady te dodatkowo ograniczają użytkownika utworu. Nie może on bowiem korzystać z utworu w taki sposób, aby jego eksploatacja naruszała normalne korzystanie z utworu lub godziła w słuszne interesy twórcy.  

Dodatkowo znaczenie ma norma art. 34 ustawy, uzależniająca legalność korzystania z utworu w ramach dozwolonego użytku od podania imienia i nazwiska twórcy oraz źródła, skąd utwór został zaczerpnięty (z uwzględnieniem istniejących możliwości). Przy czym, jak wskazano wyżej, wystarczy tu zazwyczaj podanie linku do strony www i/lub przywołanie nazwiska autora. 

Trzeba tutaj wyraźnie  podkreślić, iż nieoznaczony nazwiskiem autora utwór „znaleziony" w Internecie nie jest z reguły utworem niczyim.

Na mocy art. 27 ustawy pracownikom uczelni dozwolone jest korzystanie z rozpowszechnionych utworów, zarówno w oryginale jak i w tłumaczeniu. W rachubę wchodzi korzystanie z „drobnych utworów lub fragmentów większych dzieł”. Pracownik może to czynić bez zezwolenia twórcy jedynie wówczas, gdy korzystanie z utworu służy ilustrowaniu treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej.

W nauce nie ma zgody co do tego, jak należy rozumieć zwrot „drobne utwory lub fragmenty większych utworów”. Nie wchodząc w szczegóły można poprzestać na twierdzeniu, że zakres wykorzystywanego dzieła w ramach dozwolonego użytku zależy od celu, w którym jest ono wykorzystywane.  

Jeśli zatem na seminarium albo na ćwiczeniach przedmiotem dyskusji ma być liczący 40 stron artykuł, wówczas jego zamieszczenie w całości na platformie e-learningowej – przykładowo w Centralnym Repozytorium Materiałów Dydaktycznych UMW – jest w pełni usprawiedliwione. Przeciwnie należy natomiast ocenić postępowanie polegające na udostępnieniu np. dwóch rozdziałów książki wtedy, gdy przedmiotem zajęć jest wyłącznie treść zamieszczona w jednym z nich.  

Innymi słowy: w świetle art. 27 ustawy prawnie usprawiedliwione jest korzystanie z rozpowszechnionych utworów w zakresie pozostającym w związku z tematem prowadzonych zajęć. Rozmiar wykorzystywanych utworów zdeterminowany jest zatem celem dydaktycznym.

Z tego przywileju korzystać mogą nauczyciele wszystkich szczebli edukacyjnych, uczniowie, studenci, naukowcy, jeśli prowadzą badania w celu przygotowania publikacji czy zdobycia informacji o bieżącym stanie wiedzy na dany temat.

Należy poinformować studentów (ustnie lub w formie pisemnej), że mogą korzystać z udostępnianych im utworów wyłącznie w ramach tzw. dozwolonego użytku prywatnego. W tym zakresie art. 23 pr. aut. dopuszcza korzystanie z rozpowszechnionych utworów w dowolnym zakresie, a zatem w rachubę wchodzi również korzystanie z całych utworów, pod warunkiem, że czyni się to dla własnego użytku prywatnego (osobistego).

W konsekwencji studenci mogą korzystać z udostępnionych utworów w celach dydaktycznych lub naukowych.

 Powołując się na dozwolony użytek osobisty można dokonywać takich czynności jak: utrwalenie (np. nagranie wykładu), zwielokrotnienie (np. sporządzenie kopii cyfrowej filmów czy nagranych wykładów, sporządzenie kopii udostępnionych artykułów), użyczenie. W ramach tej formy nie jest jednak dozwolone rozpowszechnienie utworu czy jego publiczne udostępnienie, np. w Internecie.

Student może dokonywać ww. czynności wyłącznie w odniesieniu do pojedynczych egzemplarzy, zarówno dla siebie, jak i dla osób pozostających z nim w związku osobistym. Chodzi o osoby, które są z nim związane stałą, choćby nieformalną, prywatną więzią (osobami takimi będą np. koledzy z tej samej grupy ćwiczeniowej, którzy mają w zwyczaju razem przygotowywać się do egzaminów).

Student korzystający z utworu w ramach dozwolonego użytku prywatnego może udostępniać ten utwór wszystkim osobom, z którymi łączą go więzi mające charakter związku osobistego, niezależnie od liczby tych osób.

Osoba korzystająca z utworu w ramach dozwolonego użytku nie może dokonywać jego ekonomicznej eksploatacji. Niedozwolone są zatem te formy korzystania, które wychodzą poza użytek własny i wiążą się z rozpowszechnianiem utworu (np. publiczne udostępnianie, publiczne wykonanie, udostępnianie utworu za pośrednictwem Internetu lub rozpowszechnianie go w inny sposób tak, że dostęp do utworu ma nieograniczony krąg osób).

W zakresie omawianej formy dozwolonego użytku nie mieści się wprowadzanie do obrotu egzemplarzy utworów sporządzonych w ramach dozwolonego użytku osobistego (np. kserokopii wykładów). Oznacza to, że nie jest dopuszczalne odsprzedawanie przez studentów wykonanych kopii notatek, skryptów itd., jak również zamieszczanie takich materiałów w Internecie.

Prowadzący zajęcia nie może skutecznie ograniczyć prawa do korzystania z utworu w ramach prawa dozwolonego użytku, np. zakazując studentom nagrywania wykładu czy zakazując udostępniania bliskim osobom notatek z wykładu. Można natomiast uprzedzić studentów o zakazie rozpowszechniania nagrań, np. poprzez umieszczanie ich w Internecie albo odsprzedaż innym osobom.

Podsumowując istotne ustalenia:

Udostępnianie studentom materiałów dydaktycznych objętych ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1062 z późn. zm.) jest uregulowane prawnie i odbywa się na zasadach określonych tym aktem prawnym. 

W szczególności z art. 27 ustawy wynikają następujące wymogi:

1. udostępnianie studentom przez uczelnię materiałów objętych ochroną odbywa się na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych;
2. dozwolony użytek zgodnie z art. 27 obejmuje jedynie utwory rozpowszechnione, czyli publicznie udostępnione w jakikolwiek sposób za zgodą twórcy (art. 6 ust. 1 pkt 3 ustawy);
3.  zwielokrotnić w całości można wyłącznie drobny utwór; w przypadku większych utworów dozwolone jest zwielokrotnienie tylko ich fragmentów;
4.  korzystanie z utworów w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym, a więc w szczególności korzystanie z utworów w ramach prowadzonych zajęć nauczania na odległość (online/e-learning), m.in. z wykorzystaniem sieci Internet, dozwolone jest wyłącznie dla ograniczonego kręgu odbiorców.

Należą do niego osoby uczące się, nauczające lub prowadzące badania naukowe, zidentyfikowane przez uczelnię, np. za pośrednictwem adresu mailowego w domenie uczelni lub za pośrednictwem platformy zdalnego nauczania (strona internetowa, na której znajdują się materiały edukacyjne – przykładowo  Centralne Repozytorium Materiałów Dydaktycznych UMW – oraz narzędzia do wspomagania procesu dydaktycznego). Przesyłanie materiałów poprzez niezabezpieczone systemy czy w tzw. „otwartym Internecie” może doprowadzić do naruszenia praw autorskich;

 5. udostępniane materiały stanowiące przedmiot ochrony prawa autorskiego powinny zostać w odpowiedni sposób oznaczone poprzez podanie co najmniej imienia i nazwiska twórcy oraz wskazanie źródła (art. 34 ustawy).

W związku z powyższym osoby, które w ramach prowadzonych zajęć dydaktycznych udostępniają studentom materiały stanowiące utwory w rozumieniu ustawy oraz objęte ochroną prawnoautorską, są zobowiązane do stosowania zasad wynikających z ustawy.

Korzystanie przez studentów z materiałów udostępnionych przez uczelnię odbywa się na zasadach określonych w ustawie. Zatem studenci korzystający z tych materiałów ponoszą indywidualną odpowiedzialność za naruszenie praw autorskich w przypadku podejmowania działań naruszających zasady określone w omawianym akcie prawnym. 

W szczególności trzeba pamiętać, że:

1. dalsze rozpowszechnianie i udostępnianie otrzymanych materiałów, w szczególności do nieograniczonego kręgu adresatów, poprzez sieć Internet, na nośnikach zewnętrznych, za pośrednictwem adresu mailowego poza domeną uczelni lub w inny niezabezpieczony sposób, może prowadzić do naruszenia praw autorskich;
2. podobnie należy traktować dalsze rozpowszechnianie fotografii lub nagrań (kopii) materiałów dydaktycznych udostępnianych na wykładach bez zgody twórcy;
3. co do zasady niedozwolone w świetle ustawy jest również rozpowszechnianie fotografii lub filmów przedstawiających wizerunek osób: prowadzącego, innych studentów lub osób trzecich bez uzyskania zezwolenia, chyba że zachodzą wyjątki określone w przepisach (art. 81 ustawy).

W konsekwencji rozpowszechnianie zdjęć lub filmów przedstawiających np. prezentacje multimedialne oraz jednocześnie osoby znajdujące w sali wykładowej lub ćwiczeniowej bez ich zgody może doprowadzić do naruszenia przepisów ustawy. Ponadto wizerunek jest traktowany jako dobro osobiste człowieka (art. 23 Kodeksu cywilnego) i jego ochrony można dochodzić na zasadach określonych w art. 24 k.c., a także na gruncie przepisów tzw. RODO (ogólnego rozporządzenia o ochronie danych) w związku z okolicznością, że na jego podstawie możliwa jest identyfikacja danej osoby.

Biorąc pod uwagę powyższe, w trosce o prawidłowe korzystanie z materiałów dydaktycznych stanowiących utwory w rozumieniu Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zasadne jest zwrócenie P.T. Pracownikom i Studentom uwagi na powyższą problematykę.

Opracowano na podstawie następujących dokumentów:

1. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1062 z późn. zm.;
2. Sybilla Stanisławska-Kloc, Wojciech Machała: Prawo autorskie a e-learning w czasie epidemii koronawirusa (https://www.rp.pl/opinie-prawne/art717901-sybilla-stanislawska-klocwojciech-machala-prawo-autorskie-a-e-learning-w-czasie-epidemii-koronawirusa, dostęp 30.09.2022);
3. Prawo autorskie w kontekście zajęć online. Odpowiedzi udzielone przez prof. dr hab. Beatę Giesen z Wydziału Prawa i Administracji UŁ dotyczące prawa autorskiego w kontekście zajęć online (https://noweksztalcenie.uni.lodz.pl/prawo-autorskie/, dostęp 30.09.2022);
4. Komunikat nr 2 prof. dr. hab. Macieja Małeckiego, Dziekana Wydziału Lekarskiego UJ CM z dnia 4 lutego 2020 roku w sprawie: niektórych aspektów udostępniania oraz korzystania z materiałów dydaktycznych stanowiących utwory w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (https://wl.cm.uj.edu.pl/ogloszenia/komunikat-nr-2-dziekana-wydzialulekarskiego-uj-cm-z-dnia-4-lutego-2020-r-w-sprawie-niektorych-aspektow-udostepnianiaoraz-korzystania-z-materialow-dydaktycznych-stanowiacych-utwory-w-rozumieniu-usta/, dostęp 30.09.2022).